ต้นกำเนินพระสมเด็จ สองหน้า สมัยราชกาลที่ 4

ต้นกำเนินพระสมเด็จ สองหน้า สมัยราชกาลที่ 4

• แต่ไหนแต่ไรมา พระเครื่องไทย ตั้งแต่ยุคพระธาตุนาดูน อายุ 1,300 ปี หรือพระนางพญา ซุ้มกอ ผงสุพรรณ อายุ 700 ปีลงมา จนถึงปัจจุบันนี้ ล้วนเป็นพระเครื่องที่มีหน้าเดียว หรือด้านเดียวทั้งสิ้น
  พึ่งมาปรากฏพระสมเด็จสายวัง ไม่ว่าที่สร้างโดยวังหลวง วังหน้า วังหลัง หรือสำนักผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน ว่ามี 2 หน้า หรือ 2 ด้าน
  ด้านหน้าเป็นรูปพระพุทธรูป หรือพระสมเด็จ
  ด้านหลังเป็นภาพศิลปกรรมจีน ศิลปกรรมไทย ในรูปแบบต่าง ๆ มากมาย หลายร้อยรูปแบบ
  การที่มีพระสองหน้าเช่นนี้ มีที่มาอย่างไร จึงเป็นที่สนใจโดยทั่วไป

• จากการค้นคว้าแสวงหาความจริงเรื่องนี้ปรากฏว่า เมื่อครั้งที่เจ้าพระยานิกรบดินทร์ หรือเจ้าสัวโต แซ่อึ้ง ต้นตระกูลกัลยาณมิตร เป็นขุนนางผู้ใหญ่ด้านการคลัง ในรัชกาลที่ 3 ต่อจากเจ้าพระยาบดินทรเดชา มาจนถึงสมัยต้นรัชกาลที่ 4 ซึ่งเป็นผู้มีความกว้างขวางและคุ้นเคยกับนักธุรกิจจีนทั้งในไทยและในประเทศจีน ได้ทำหน้าที่เป็นผู้ก่อสร้างและบูรณะวัดอรุณ และวัดโพธิ์ ซึ่งได้ใช้ศิลปกรรมจีนโดยทั่วไป แม้กระทั่งกระเบื้องเคลือบดินเผาก็สั่งมาจากเมืองกังไส ประเทศจีนปรากฏหลักฐานชัดเจนว่า ปี พ.ศ. 2397 เจ้าพระยานิกรบดินทร์ ได้ว่าจ้างจีนเมืองกังไส สร้างพระแบบจีนหลายรูปแบบจำนวนมากเป็นแบบเทพเจ้าจีนหลายปาง หลายแบบ เป็นแบบพระโพธิสัตว์หลายปางหลายแบบโดยว่าจ้างทำ ขนาดประมาณ 4 เท่าของพระสมเด็จทั่วไป อาบน้ำยาเครื่องเคลือบดินเผาแบบกังไส นัยว่าสั่งเข้ามาเพื่อจะใช้เป็นเครื่องประดับฝาผนังโบสถ์วิหาร แต่ปรากฏว่าในที่สุดก็ไม่ได้ดำเนินการพระรุ่นนี้ยังคงมีหน้าเดียว ดังตัวอย่างที่นำมาลงให้ชมกันนี้

• ต่อมา พ.ศ. 2402 ปรากฏหลักฐานว่าเจ้าพระยานิกรบดินทร์ ได้ว่าจ้างจีนเมืองกังไสสร้างพระลักษณะเดิมอีกครั้งหนึ่ง แต่ครั้งนี้ได้เพิ่มแบบพระเครื่องไทยหลายรูปแบบ ซึ่งคนทั่วไปไม่เคยรู้เห็นมาก่อน คือแบบพระสมเด็จวัดระฆัง แบบหลวงปู่ทวด แบบพระภควัมบดี พระพุทธชินราช และพระสมเด็จจิตรลดา โดยใช้ดินเมืองกังไส เคลือบน้ำยาเช่นเดียวกับกระเบื้องเคลือบหลังคาเข้าเตาเผา สำหรับอีกด้านหนึ่งจารึกปี พ.ศ. ที่สร้าง คือ พ.ศ. 2404 ทั้งที่ตกลงว่าจ้างตั้งแต่ปี พ.ศ. 2402

• จึงเป็นครั้งแรกที่มีพระเครื่องสองหน้าเกิดขึ้น โดยด้านหลังมีเพียงปี พ.ศ. ที่เขียนไว้ที่องค์พระ คือ พ.ศ. 2404ปรากฏหลักฐานชัดเจนด้วยว่า ในปี พ.ศ. 2402 นั้น กระทรวงวังใด้ริเริ่มสร้างพระสมเด็จสองด้านขึ้นเป็นครั้งแรกเช่นเดียวกัน และด้านหลังเป็นแบบพิมพ์นูน ระบุปี พ.ศ. ที่สร้าง คือ 2402 ดังตัวอย่างที่นำมาลงให้ดูนี้ ซึ่งเป็นแบบพิมพ์ที่ประจักษ์ชัดว่า เป็นแบบพิมพ์ใหญ่ฝีมือของหลวงวิจารณ์เจียรนัยแน่นอนนอกจากนั้น ยังมีบางองค์ที่ระบุ ปี พ.ศ. 2404 ซึ่งหมายความว่า การสร้างพระสมเด็จวังหลวงของกระทรวงวัง ได้ริเริ่มสร้างมาตั้งแต่ พ.ศ. 2402 ถึง พ.ศ. 2404 ซึ่งเป็นการสร้างเพื่อเฉลิมฉลองมหามงคลสมัย ที่รัชกาลที่ 4 ครองราชย์ครบ 10 ปี แต่ต้องถือว่าเป็นการสร้างพระครั้งที่ 2 ของกระทรวงวัง หลังจากรับพระบรมราชโองการให้สร้างพระรุ่นแรก เพื่อฉลอง 24 พุทธศตวรรษมาก่อนแล้ว