ประวัติเจ้าพระยานิกรบดินทร์ ผู้มีบทบาทสำคัญในตำนานพระสมเด็จฯ

ประวัติเจ้าพระยานิกรบดินทร์ ผู้มีบทบาทสำคัญในตำนานพระสมเด็จฯ

ในประวัติศาสตร์ของพระเครื่องไทย "พระสมเด็จ" นับเป็นพระเครื่องที่ได้รับการยกย่องว่ายิ่งใหญ่ที่สุดในบรรดาเบญจภาคี ด้วยพุทธคุณอันเป็นเลิศทั้งด้านเมตตา แคล้วคลาด มหาอำนาจ และโชคลาภ พระสมเด็จวัดระฆังของสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) จึงกลายเป็นสัญลักษณ์ของพระเครื่องระดับสูงสุดที่เป็นที่ใฝ่หาในหมู่นักสะสมพระเครื่องไทยมาอย่างยาวนาน

แต่เบื้องหลังความยิ่งใหญ่ของพระสมเด็จฯ ไม่ได้มีเพียงสมเด็จโตเพียงผู้เดียว ยังมีบุคคลสำคัญอีกท่านหนึ่งซึ่งมักถูกกล่าวถึงในตำนานพระเครื่อง นั่นคือ เจ้าพระยานิกรบดินทร์ ขุนนางใหญ่แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ผู้ซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับการสร้างและการเผยแพร่พระสมเด็จฯ โดยเฉพาะในช่วงเวลาที่พระเครื่องเหล่านี้เริ่มเป็นที่รู้จักในหมู่ขุนนางและประชาชนทั่วไป

ภูมิหลังและบทบาทของเจ้าพระยานิกรบดินทร์

เจ้าพระยานิกรบดินทร์ เดิมชื่อ ทองดี สืบเชื้อสายขุนนางสายเปรียญในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ เป็นบุคคลที่ได้รับราชการใกล้ชิดกับพระมหากษัตริย์ โดยเฉพาะในสมัยรัชกาลที่ 3 และรัชกาลที่ 4 ท่านมีชื่อเสียงด้านความซื่อสัตย์ สุจริต ใฝ่ธรรม และมีจิตศรัทธาแรงกล้าในพระพุทธศาสนา จนกลายเป็นหนึ่งในผู้ที่มีอิทธิพลต่อการส่งเสริมพระศาสนาในยุคนั้น

จากเอกสารโบราณและคำบอกเล่าของผู้เฒ่าผู้แก่ในสายพระเครื่อง มีการกล่าวถึงเจ้าพระยานิกรบดินทร์ว่าเป็นหนึ่งในขุนนางผู้ให้การสนับสนุนกิจกรรมของวัดวาอารามหลายแห่ง โดยเฉพาะวัดระฆังโฆสิตาราม อันเป็นวัดที่สมเด็จพระพุฒาจารย์โต พรหมรังสี จำพรรษา และเป็นสถานที่สำคัญในการจัดสร้างพระสมเด็จวัดระฆัง

ความสัมพันธ์กับสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี)

แม้จะไม่มีบันทึกชัดเจนในราชสำนักว่าเจ้าพระยานิกรบดินทร์กับสมเด็จโตมีความสัมพันธ์ส่วนตัวหรือเป็นเพื่อนสนิทกัน แต่จากคำบอกเล่าในวงการพระเครื่องพบว่าทั้งสองมีความเคารพนับถือกันอย่างสูง สมเด็จโตเป็นพระเกจิที่ได้รับความไว้วางใจจากพระมหากษัตริย์ ส่วนเจ้าพระยานิกรบดินทร์เป็นขุนนางที่มีบทบาทสนับสนุนงานพระศาสนา ท่านมักร่วมกิจกรรมบุญ และช่วยอุปถัมภ์การสร้างวัตถุมงคล

มีผู้เชื่อกันว่า เจ้าพระยานิกรบดินทร์มีส่วนร่วมในกิจกรรมการสร้างพระสมเด็จฯ โดยเป็นผู้สนับสนุนด้านวัสดุ องค์ความรู้ หรือแม้แต่การจัดแจกพระให้แก่เหล่าขุนนางและข้าราชการในราชสำนัก เพื่อเผยแพร่พุทธคุณของพระสมเด็จให้กว้างไกลขึ้น

การแพร่กระจายของพระสมเด็จฯ กับบทบาทของเจ้าพระยานิกรบดินทร์

หนึ่งในข้อสงสัยที่นักสะสมพระเครื่องรุ่นใหม่มักสอบถามคือ ทำไมพระสมเด็จฯ จึงมีอยู่หลายมือ? คำตอบที่มีความเป็นไปได้ในเชิงประวัติศาสตร์ก็คือ การแจกจ่ายโดยขุนนางผู้มีศรัทธาในพระสมเด็จฯ เช่นเจ้าพระยานิกรบดินทร์

ท่านเป็นหนึ่งในบุคคลที่ได้รับแจกพระสมเด็จฯ จากสมเด็จโตโดยตรง หรือไม่ก็จากการจัดสร้างภายหลังแล้วได้รับมอบหมายให้นำไปแจกแก่ข้าราชการ ผู้ใต้บังคับบัญชา หรือบุคคลสำคัญในท้องถิ่นต่าง ๆ เพื่อเป็นสิริมงคลและส่งเสริมพระพุทธศาสนา เป็นการสร้างเครือข่ายศรัทธาอย่างลึกซึ้งในยุคนั้น

ความคลาดเคลื่อนในข้อมูลประวัติศาสตร์

อย่างไรก็ดี มีบางกระแสข่าวในช่วงหนึ่งที่พยายามโยงความสัมพันธ์ของเจ้าพระยานิกรบดินทร์กับ เจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) โดยมีการกล่าวว่าทั้งสองเป็นบุคคลเดียวกัน หรือเป็นผู้ร่วมในการปราบศึกเจ้าอนุวงศ์ และได้รับพระสมเด็จไปแจกจ่ายแก่ทหาร

ซึ่งจากการตรวจสอบข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์แล้ว เจ้าพระยานิกรบดินทร์ และ เจ้าพระยาบดินทรเดชา เป็นคนละบุคคลกัน และไม่มีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ยืนยันได้ว่าทั้งสองมีความเกี่ยวข้องกับการแจกพระสมเด็จฯ ในสนามรบจริงดังที่บางตำนานเล่าขานไว้

สิ่งที่สำคัญคือ การแยกแยะเรื่องราวที่เป็น พุทธศรัทธา กับ ประวัติศาสตร์ ต้องดำเนินควบคู่กันอย่างรอบคอบ เพื่อให้เกิดความเข้าใจที่ถูกต้องและไม่หลงเชื่อข่าวลือโดยขาดหลักฐาน

เจ้าพระยานิกรบดินทร์กับพระสมเด็จคะแนน

มีการสันนิษฐานในหมู่นักสะสมว่า พระสมเด็จฯ ขนาด คะแนน ซึ่งเป็นพระขนาดเล็กกว่าพิมพ์ใหญ่ อาจมีส่วนเกี่ยวข้องกับการสร้างเพื่อแจกจ่ายในระดับวงแคบ เช่น เฉพาะกลุ่มขุนนาง หรือผู้มีอุปการะคุณ โดยเชื่อกันว่าเจ้าพระยานิกรบดินทร์อาจมีบทบาทในการส่งต่อพระประเภทนี้ให้แก่ผู้ที่ท่านเคารพ หรือผู้ใต้บังคับบัญชา เป็นการตอบแทนคุณงามความดี ซึ่งหากเป็นจริงก็ยิ่งตอกย้ำบทบาทของท่านในฐานะผู้มีส่วนร่วมในการเผยแผ่พระสมเด็จฯ อย่างไม่เป็นทางการ

อิทธิพลของพระสมเด็จฯ ในสมัยหลัง

หลังจากยุคสมเด็จโตและเจ้าพระยานิกรบดินทร์ผ่านพ้นไป พระสมเด็จฯ ก็ยังคงเป็นที่เคารพบูชาอย่างต่อเนื่อง และกลายเป็นพระเครื่องอันดับหนึ่งในดวงใจของนักสะสมทั่วประเทศ จนมีการจัดสร้างพระสมเด็จฯ รุ่นต่าง ๆ ตามรอยสมเด็จโต เช่น พระสมเด็จวัดบางขุนพรหม พระสมเด็จวัดเกศไชโย และพระสมเด็จวัดระฆังยุคหลัง

อย่างไรก็ตาม การกล่าวถึงเจ้าพระยานิกรบดินทร์ยังคงมีอยู่ในวงการพระเครื่อง โดยเฉพาะในสายประวัติศาสตร์เชิงศรัทธา ที่ยกย่องท่านว่าเป็น ผู้เบื้องหลังความศรัทธา ที่ช่วยขยายความเลื่อมใสในพระสมเด็จฯ ให้เข้าถึงผู้คนจำนวนมากในยุคนั้น

สรุป

แม้เจ้าพระยานิกรบดินทร์จะไม่ได้เป็นผู้สร้างพระสมเด็จฯ โดยตรง แต่บทบาทของท่านในฐานะขุนนางผู้ใกล้ชิดกับพระสงฆ์ผู้ใหญ่และผู้มีศรัทธาในพระพุทธศาสนา ทำให้ชื่อของท่านถูกจารึกไว้ในประวัติศาสตร์พระเครื่องไทย

บทบาทของเจ้าพระยานิกรบดินทร์ในฐานะผู้สนับสนุนและเผยแพร่พระสมเด็จฯ ได้สะท้อนถึงความร่วมมือของฝ่ายบ้านเมืองกับฝ่ายสงฆ์ในการสร้างสรรค์สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่มีคุณค่ายิ่งต่อศรัทธาของประชาชน และแสดงให้เห็นถึงพลังของ ความเชื่อ ความดี และการสืบสานศาสนา ที่ยังคงส่งผลสืบเนื่องมายังยุคปัจจุบัน